ضرایب فهرست بها و پیمان؛ انواع و نحوه محاسبه

با مطالعه این مقاله چه می آموزیم؟

• 1. ضرایب فهرست‌بها چیست؟
• 2. انواع ضرایب فهرست‌بها و پیمان
• 3. ضریب بالاسری
• 4. ضریب منطقه
• 5. ضریب طبقات
• 6. مصالح پایکار
• 7. ضریب تجهیز و برچیدن کارگاه
• 8. ضریب تعدیل
• 9. ضریب تعدیل معکوس
• 10. ضریب پیمان
• 11. ضریب فصل
• 12. ضریب صعوبت و سختی کار
• 13. ضرایب حق بیمه
  • 1.13. قراردادهای عمرانی مشاوره‌ای
  • 2.13. قراردادهای عمرانی اجرایی
  • 3.13. قراردادهای غیرعمرانی
    • 1.3.13. قراردادهای غیرعمرانی با مصالح
    • 2.3.13. قراردادهای غیرعمرانی بدون مصالح
    • 3.3.13. سایر حالات قراردادهای غیرعمرانی
  • 4.13. موارد خاص
• 14. پرسش‌ و پاسخ
• 15. نتیجه گیری

1. ضرایب فهرست‌بها چیست؟

امروزه برای برآورد هزینه پروژه ها از فهرست بهاهای متعددی همچون (ابنیه، تأسیسات برقی، مکانیکی و …) استفاده می-شود. قیمت های هر یک از آیتم های فهرست بها براساس برخی استانداردها و معیارها برآورد شده است. برای برآورد هزینه های پروژه به این آیتم ها مراجعه می شود و پس از آنکه قیمت خالص هر پیمان برآورد شد، به آن ضرایبی که منوط به نوع پیمان می باشد، اعمال می شود. بطورکلی ضرایب موجود در پیمان ها مکمل بهای واحد مندرج در هر یک از آیتم های موجود در فهرست بها و مقادیر منضم به پیمان می باشند که تعدادی از این ضرایب کلی بوده و برخی دیگر به پیمانکار پیشنهاد دهنده قیمت وابسته است. به این ضرایب، ضرایب فهرست بها گفته می شود. طبق تعاریف آورده شده در ضوابط و دستورالعمل های مربوطه همچون بخشنامه 76574، ضرایب فهرست بها به اعدادی گفته می شود که جهت جبران هزینه های ویژه به هزینه برآوردی اعمال می شود. در حالت کلی ضرایب فهرست بها به دو گروه زیر طبقه بندی می شود:

▪️ضرایب افزاینده فهرست بها: ماهیت ضرایب افزاینده برخلاف ضرایب کاهنده می باشد بدین صورت که موجب افزایش ریالی صورت وضعیت می‌شود. اکثر ضرایب موجود در فهرست بها جزو این ضرایب می باشد.

▪️ضرایب کاهنده فهرست بها: تعداد ضرایب کاهنده در فهرست‌بها نسبت به ضرایب افزاینده بسیار کمتر می باشد؛ از این رو غالباً در پروژه ها درنظر گرفته نمی شود. بدین ترتیب اکثر ضرایب موجود در فهرست بها را جزو ضرایب افزاینده می-شناسند تا ضرایب کاهنده. ازجمله این ضرایب می توان به ضرایب مالیاتی، پیش پرداخت و … اشاره کرد.

2. انواع ضرایب فهرست‌بها و پیمان

در این بخش به معرفی انواع ضرایب فهرست بها و پیمان که در پروژه ها توسط پیمانکاران و کارفرمایان به دلایل متعددی به قیمت اصلی اعمال می شود، می پردازیم. از این رو انواع ضرایب فهرست بها و پیمان به شرح زیر می باشد:

در ادامه به معرفی کامل هرکدام از ضرایب نام برده شده می پردازیم.

3. ضریب بالاسری

برای درک اهمیت موضوع هزینه بالاسری و ضریب بالاسری باید به این سؤالات پاسخ داده شود: آیا در آنالیز ردیف های فهرست بها هزینه هایی همچون هزینه فتوکپی و چاپ نقشه در دفتر مرکزی دیده شده است؟ آیا در آنالیز این ردیف ها هزینه چاپ نقشه های کارگاهی و نقشه های چون ساخت لحاظ شده است؟ بدون شک پاسخ این سؤالات خیر می باشد؛ زیرا آنچه که در ردیف های فهرست بها می آید هزینه های مرتبط با اجرای یک واحد از آن فعالیت است. در واقع قیمت های درج شده در فهرست-بها ازطریق تجزیه بها به دست آمده اند که در تجزیه بها به عواملی همچون نیروی انسانی، مصالح، ماشین آلات و حمل و نقل پرداخته شده است و به سایر موارد توجهی نشده است. اما این موضوع برای تمامی افراد قابل درک می باشد که برای پیشبرد یک پروژه علاوه  بر موارد نام برده شده، باید هزینه های دیگری نیز درنظر گرفته شود.

به منظور درنظر گرفتن تمام هزینه های بالاسری صورت گرفته توسط پیمانکار ضریب بالاسری ارائه شده است. منظور از هزینه بالاسری پروژه  هزینه هایی می باشد که برای اجرای پروژه باید صرف شوند اما این هزینه ها با فعالیت هایی که در پروژه اجرا می شوند، ارتباط مستقیمی ندارند. از این رو برای درنظر گرفتن این هزینه ها در قیمت آیتم های فهرست بهایی، یک ضریب با عنوان ضریب بالاسری درنظر گرفته می شود. در شکل 1 تأثیر ضریب بالاسری در پیمان ها بصورت شماتیک آورده شده است.

شکل 1- تأثیر ضریب بالاسری در پیمان‌ها

بطورکلی هزینه های بالاسری به دو گروه زیر طبقه بندی می شوند:

1) هزینه بالاسری عمومی: هزینه بالاسری عمومی به هزینه هایی گفته می شود که نمی توان آن ها را به کار مشخصی مربوط کرد.

2) هزینه بالاسری کار: هزینه بالاسری کار به هزینه هایی گفته می شود که می توان آن ها را به کار مشخصی مربوط کرد.

نمونه ای از هزینه های بالاسری عمومی و هزینه های بالاسری کار بر اساس فهرست بها در شکل زیر آورده شده است:

براساس بند 2-7-2 دستورالعمل و کاربرد فهرست بها، ضریب بالاسری برای کارهای عمرانی که با مناقصه واگذار می شود 1.30 و این ضریب برای کارهای عمرانی که بصورت ترک تشریفات صورت می گیرد 1.20 می باشد. در واقع بیشتر بودن ضریب بالاسری به روش مناقصه به منظور جلوگیری از  فساد و افزایش تمایل افراد به برگزاری مناقصه می باشد. از طرفی ضریب بالاسری در کارهای غیرعمرانی با مناقصه 1.41 و برای کارهای غیرعمرانی با ترک تشریفات 1.30 می باشد. شایان ذکر است که اختلاف ضریب در طرح های عمرانی و غیرعمرانی به تفاوت هزینه بیمه در این دو طرح مربوط می باشد. زیرا هزینه بیمه طرح های غیرعمرانی نسبت به طرح های عمرانی بیشتر می باشد. برای اطلاع از نحوه آنالیز ضریب بالاسری به مقاله راهنمای جامع نحوه شرکت در مناقصات مراجعه شود.

نکته: طرح های عمرانی به طرح هایی گفته می شود که اولاً قرارداد براساس فهرست بهاء سازمان برنامه و بودجه منعقد شده باشد ثانیاً تمام یا قسمتی از بودجه عملیات از محل اعتبارات عمرانی دولت تأمین شده باشد. اگر یک طرح دو شرط گفته شده را تأمین نکند به آن طرح های غیر عمرانی گفته می شود.

❓پیمانکار چگونه هزینه های بالاسری را محاسبه می کند؟

باید به این موضوع توجه شود که پیمانکار در زمان برآورد قیمت به قیمت نهایی خود هیچ ضریب بالاسری اعمال نمی‌کند، بلکه پیمانکار براساس تعرفه بازار برای هر کار صورت گرفته برآورد انجام می دهد، در نهایت تمامی هزینه ها را با هم جمع کرده و به عنوان قیمت نهایی خود تسلیم کارفرما می کند.

4. ضریب منطقه

قیمت هایی که براساس فهرست بها برآورد می شوند باتوجه به امکان دسترسی آسان به مواردی همچون ماشین آلات، نیروی انسانی، مصالح و … تعیین شده‌اند. در واقع می توان گفت مناطق مختلف کشور از نظر شرایط آب وهوایی، نحوه تأمین مصالح و نیروی انسانی موردنیاز، میزان برخورداری شهرها از امکانات متعدد و … متفاوت می باشد. به عنوان مثال شهر تبریز از امکاناتی همچون مصالح و نیروی انسانی بیشتری برخوردار است درحالیکه هادی‌شهر (از توابع بخش مرکزی شهرستان جلفا در استان آذربایجان شرقی) از چنین امکاناتی برخوردار نیستند و به منظور تأمین این موارد باید به شهرهای دیگر مراجعه شود که این خود مستلزم پرداخت هزینه مضاعف می باشد. سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور بر اساس موارد گفته شده و با هدف جبران هزینه های اضافی، مناطق جغرافیایی ایران را به مناطق مختلف تقسیم کرده است و برای هر منطقه یک ضریب مثبت با عنوان ضریب منطقه درنظر گرفته است. البته باید به این موضوع توجه شود که قیمت های فهرست بها برمبنای مناطق (مراکز اصلی) که دسترسی آسان به موارد گفته شده را دارند، حاصل شده است و هرچقدر از این مراکز دور می شویم یکسری هزینه ها اضافه می شود.

ضریب منطقه ای تا فهرست بهای واحد پایه سال 1387، در پیوست چهارم با عنوان ضریب منطقه ای درنظر گرفته شده بود و براین اساس در زمان برآورد هزینه اجرای کار، مهندس مشاور براساس منطقه مربوط به عملیات اجرایی، ضریب منطقه ای را استخراج و در محاسبات لحاظ می کرد. ولی در فهرست بهای واحد پایه سال 1388، پیوست 4 (ضریب منطقه ای) از فهرست بها حذف گردید. از سال 1388 تا 1394/4/30 بطورکلی در برآورد هزینه اجرا کار، از ضریب منطقه ای استفاده نمی گردید. در تاریخ 1394/4/30 بخشنامه ضریب های منطقه ای کارهای پیمانکاری با شماره 94/69416 ابلاغ شد. بنابراین براساس این بخشنامه استفاده مجدد از ضریب منطقه ای در برآورد هزینه اجرای کار احیا گردید. در نهایت با ابلاغ فهرست-بهای واحد پایه سال 1401، ضریب منطقه ای در پیوست 4 مجدداً به فهرست بها اضافه شد.

به عنوان مثال درصورتی که موضوع یک پیمان متشکل از فهرست بهای رشته ابنیه، تأسیسات برقی و مکانیکی باشد و ازطرفی منطقه اجرا موضوع پیمان در شهرستان تبریز بخش مرکزی باشد، ضریب منطقه ای براساس تصویر زیر در برآورد هزینه اجرای کار باید اعمال شود.

نکته: ضریب منطقه برای کارهای ابنیه، تأسیسات برقی و مکانیکی، راه و باند و … به‌صورت جداگانه و براساس آن رشته محاسبه می شود.

در جدول زیر تأثیر برخی عوامل بر ضریب منطقه‌‌ای به صورت درصدی پیشنهاد شده است. به عنوان مثال براساس جدول 1 درصد تأثیر دسترسی به نیروی کار در این ضریب 12% می باشد.

جدول 1- درصد تأثیر برخی عوامل بر ضریب منطقه‌ای

براساس بند 1-4 از فهرست بها ممکن است بخش‌هایی از یک پروژه در چند منطقه متفاوت اجرا شود. به عنوان مثال ضریب منطقه ای پروژه های خطی (راه سازی) براساس میانگین وزنی ضریب های منطقه ای مربوط در مناطق مختلف، ازطریق رابطه زیر تعیین و در برآورد هزینه اجرا کار منظور می شود.

R: ضریب منطقه ای مربوط به هر رشته
C: مبلغ برآورد هزینه اجرا کار مربوط به هر رشته

C₁: مبلغ برآورد هزینه اجرا آن بخش از کار که ضریب منطقه مربوط به آن R₁ است.
C₂: مبلغ برآورد هزینه اجرا آن بخش از کار که ضریب منطقه مربوط به آن R₂ است.
C_n: مبلغ برآورد هزینه اجرا آن بخش از کار که ضریب منطقه مربوط به آن R_n است.

به عنوان مثال یک پروژه راه‌سازی بین منطقه تبریز و مرند درحال انجام می باشد. هزینه صورت گرفته در منطقه تبریز 300 میلیون بوده و هزینه موردنیاز در منطقه مرند 500 میلیون تخمین زده شده است. ضریب منطقه این پروژه به‌صورت زیر به دست می آید:

R=  ((1 ×300 )+(1/01 ×500))/800 =1/00625

ضریب منطقه تبریز (مرکزی) برای پروژه راه براساس بخشنامه مربوطه عدد 1 و برای مرند (مرکزی) این عدد برابر 1.01 می باشد. درنهایت ضریب منطقه ای برای این پروژه عدد 1/00625 به دست آمد.

5. ضریب طبقات

در فهرست بهای منتشر شده ازسوی سازمان برنامه و بودجه کشور، قیمت های هر آیتم برای انجام کار در طبقات همکف و زیر همکف در نظر گرفته شده است. درصورتی‌که کار موردنظر در طبقات بالاتر از طبقه همکف و طبقات پایین تر از طبقه زیر همکف انجام شود بابت صعوبت کار و افت مصالح ناشی از حمل و نقل آن ها باید یک ضریبی تحت عنوان ضریب طبقات به قیمت های مندرج در فهرست بها اضافه شود. فرمول ضریب طبقات به شرح زیر می باشد:

F₀ : سطح زیربنای طبقه همکف
F₁ : سطح زیربنای طبقه اول بالاتر از طبقه همکف
F₂ : سطح زیربنای طبقه دوم بالاتر از طبقه همکف
F₃ : سطح زیربنای طبقه سوم بالاتر از طبقه همکف
…
F_n : سطح زیربنای طبقه n ام بالاتر از طبقه همکف
B₀ : سطح زیربنای طبقه زیرهمکف
B₁ : سطح زیربنای طبقه اول پایین تر از طبقه زیرهمکف
B₂ : سطح زیربنای طبقه دوم پایین تر از طبقه زیرهمکف
B₃ : سطح زیربنای طبقه سوم پایین تر از طبقه زیرهمکف
…
B_m: سطح زیربنای طبقه m ام پایین تر از طبقه زیرهمکف
S: سطح کل زیربنای ساختمان، با احتساب سطح زیربنای طبقه همکف، طبقه زیرهمکف، تمام طبقات بالاتر از همکف و تمام طبقات پایین تر از طبقه زیرهمکف

نکته: براساس فهرست بهای رشته ابنیه 1403 برای محاسبه سطح کل زیربنای ساختمان (S) از پارامترهای F₀  (سطح زیربنای طبقه همکف) و B₀ (سطح زیربنای طبقه زیرهمکف) استفاده می شود.

❓آیا به عملیات مربوط به کارهای ساختمانی خرپشته ضریب طبقات اعمال می شود یا خیر؟

از آنجاییکه خرپشته نیز به عنوان یک طبقه محسوب می شود و همچنین جزو زیربنا می باشد، باید ضریب طبقات اعمال شود.

نکته: براساس تبصره یک از پیوست 2 فهرست بها اگر وضعیت زمین به گونه‌ای باشد که ساختمان در جهات گوناگون بیش از یک همکف داشته باشد، طبقه همکف اصلی که در نقشه های اولیه تعیین شده است، ملاک محاسبه برای ضریب طبقات می باشد.

6. مصالح پای کار در فهرست بها

ضریب مصالح پای کار یکی دیگر از ضرایب فهرست بها می باشد. براساس مقدمه پیوست 1 فهرست بها و ماده 13 نشریه 4311 (شرایط عمومی پیمان)، مصالح پای کار به مصالحی گفته می شود که برای اجرای موضوع پیمان نیاز می باشد و در کار نصب می شود. از طرفی باتوجه به اسناد و مدارک پیمان به ویژه برنامه زمان بندی اجرای کار و مشخصات فنی، مصالح پای کار توسط پیمانکار تهیه و در محل یا محل هایی که در طرح جانمایی تجهیز کارگاه به عنوان انبار کارگاه یا محل انباشت مصالح تعیین گردیده به شکلی انبار شود که قابل بازرسی، اندازه گیری یا شمارش باشد. ضریب مصالح پای کار در صورت-وضعیت های موقت کاربرد دارد؛ از این رو در آخرین صورت وضعیت موقت پس از تحویل موقت و صورت وضعیت قطعی نباید هیچگونه مصالح پای کاری آورده شود؛ زیرا مصالح پای کار به مصالحی گفته می شود که در پروژه مورد استفاده قرار نگرفتند اما در مراحل بعدی ساخت وساز  استفاده خواهند شد. بنابراین در مرحله نهایی که صورت وضعیت قطعی پروژه تحویل کارفرما داده می شود تمامی مصالح مورد استفاده قرار گرفته و مصالح پای کاری موجود نمی باشد.

شکل 2- نمونه ای از مصالح پای کار

نکته: در تهیه صورت وضعیت موقت، مقدار مصالح پای کار اندازه گیری می شود و سپس به منظور افزایش بنیه مالی پیمانکار 70 درصد هزینه مصالح پای کار پرداخت می شود اما برای حمل مصالح پای کار، پرداخت کامل هزینه حمل و نقل صورت می گیرد. اعمال ضریب 0.7 به بهای مصالح پای کار به این دلیل است که این مصالح در کار هنوز استفاده نشده و کارفرما برای اطمینان از استفاده کامل مصالح پای کار یک مقداری از هزینه را نزد خود نگه میدارند. ازطرفی چون حمل و نقل به‌صورت کامل صورت گرفته پرداخت هزینه بطور کامل صورت می گیرد.

در پیوست 1 مصالح پای کار، جدول یک به منظور اعمال بهای واحد ردیف ها برای تعیین قیمت مصالح پای کار آورده شده است. به عنوان مثال ممکن است مصالحی در فصل 12 دارای ردیف باشد اما در جدول شماره 2 ردیفی برای آن منظور نشده باشد. برای اینکه بهای مصالح پای کار را به دست آوریم کافی است بهای ردیف مصالح مدنظر در فصل موردنظر (فصل 12) را در ضریبی که در جدول شماره یک آورده شده است ضرب کنیم و درنهایت بهای مصالح پای کار را به دست آوریم.

7. ضریب تجهیز و برچیدن کارگاه

یکی دیگر از ضرایب فهرست بها که در زمان برآورد هزینه اجرای پروژه باید درنظر گرفته شود، ضریب تجهیز و برچیدن کارگاه می باشد. این ضریب در پیوست پنجم فهرست بها قرار دارد. روش برآورد هزینه های تجهیز و برچیدن کارگاه ازجمله موارد پراهمیت در پروژه های عمرانی می باشد که تمامی افراد ذی صلاح همچون مشاور، کارفرما و حتی پیمانکار باید نسبت به آن آگاهی داشته باشند. براساس بند 1-1 از پیوست 5 فهرست بهای واحد پایه رشته ابنیه، تجهیزکارگاه عبارت است از عملیات، اقدام ها و تدارکاتی که باید به صورت موقت برای دوره اجرای پروژه (عملیات شروع پروژه تا پایان آن) انجام شود تا عملیات موضوع پیمان طبق اسناد و مدارک پیمان اجرا شود. طرفی بر اساس بند 1-12 از پیوست 5 فهرست بهای واحد پایه رشته ابنیه، برچیدن کارگاه، عبارت از جمع آوری مصالح، تأسیسات و ساختمان های موقت، خارج کردن مواد زائد و مصالح، تجهیزات، ماشین آلات و دیگر تدارکات پیمانکار از کارگاه، تسطیح، تمیز کردن و درصورت لزوم به شکل اول برگرداندن زمین ها و محل های تحویلی کارفرما، طبق نظر کارفرما است. توجه به این نکته حائز اهمیت است که پیمانکار قبل از شروع پروژه در وهله اول باید برای دریافت تأییدیه پلان جانمایی تجهیز کارگاه اقدام نماید. در واقع پیمانکار بر اساس اطلاعات و اسنادی که در اختیار دارد بر اساس محل پروژه و محدودیت هایی که وجود دارد، تصمیم می گیرد تجهیز کارگاه به چه شکل و به چه صورتی باشد.

❓چرا پیمانکار باید قبل از شروع پروژه نسبت به دریافت تأییدیه طرح جانمایی تجهیز کارگاه اقدام نماید؟

زیرا اگر در مراحل آتی در تجهیزات کارگاه تغییراتی صورت بگیرد و تأییدیه را در دست نداشته باشد، نمی تواند هیچ ادعایی نسبت به آن بکند.

شکل 3- تجهیز و برچیدن کارگاه

براساس بند 1-2 از پیوست 5 فهرست بها، روش تهیه برآورد ردیف های تجهیز و برچیدن کارگاه به دو گروه زیر طبقه بندی می شود:

1-ساختمان هایی که ماهیت احداث دارند: در این نوع ساختمان ها ارزش مصالح بازیافتی از هزینه احداث کسر شده و حاصل به عنوان برآورد آن ها منظور می شود.

به عنوان مثال در یک پروژه برای احداث استراحتگاه برای کارگرها از موارد زیر استفاده می شود:

الف) اسکلت اتاق از مصالح بنایی
ب) چند عدد فرش برای اتاق
ج) سیستم گرمایشی و سرمایشی مانند کولر آبی و بخاری برقی

در این روش مهندس مشاور یا پیمانکار باید هزینه تجهیز اتاق کارگرها را در ابتدا برآورد کند. براساس موارد نام برده شده مبلغ تجهیز تقریباً 300 میلیون ریال تخمین زده می شود. سپس باید ارزش مصالح بازیافتی همچون (بخاری، کولر آبی و فرش) که در انتهای پروژه قابلیت فروش دارد را از هزینه احداث کسر کند. در این پروژه مبلغ مصالح و تجهیزات بازیافتی 100 میلیون ریال فرض می شود.

 بهای کل= ارزش مصالح بازیافتی – هزینه احداث

300/000/000 – 100/000/000 = 200/000/000

ساختمان های پیش ساخته: این ساختمان ها همچون کانکس ها و قطعات پیش ساخته ساختمان ها همانند قاب های فلزی، هزینه حمل و نصب، استهلاک و سرمایه گذاری آن ها، در طول اجرای کار محاسبه شده و جزو برآورد هزینه تجهیز و برچیدن کارگاه، منظور می شود. ازاین رو دسته بندی هزینه ها در ساختمان های پیش ساخته بصورت زیر می باشد:

نکته: در روش ساختمان های پیش ساخته ابتدا استهلاک سالیانه را (به روش خط مستقیم یا …) به دست می آورند. منظور از خط مستقیم این است که از ارزش وسیله تأمین شده به‌طور مستقیم هر سال یک مقدار کاسته شود.

به عنوان مثال در یک پروژه برای محل استراحت کارگرها چند عدد کانکس کارگاهی عمرانی به ابعاد 2.4×8 سفارش داده شده است. مبلغ خرید هر کانکس 52/400/000 تومان شده است. عمر مفید کانکس ها 12 سال تخمین زده شده است. قیمت نهایی (قیمت اسقاطی) کانکس 15/000/000 تومان تخمین زده شده است. جهت برآورد هزینه تجهیز و برچیدن کارگاه به شیوه زیر عمل می کنیم.

ابتدا استهلاک سالیانه کانکس را به دست می آوریم.

باتوجه به عدد به دست آمده سالیانه حدود 3/000/000 تومان استهلاک سالانه صورت می گیرد. بدین صورت هزینه حمل ونقل و استهلاک سالانه و سرمایه‌گذاری در طول اجرای پروژه محاسبه شده و در برآورد هزینه تجهیز و برچیدن کارگاه ارائه می شود.

8. ضریب تعدیل

در پروژه های عمرانی ممکن است روند اجرای پروژه به درازا بیانجامد، از این رو برای بروزرسانی پرداختی های موردنیاز به پیمانکار از ضریبی به نام ضریب تعدیل استفاده می شود. براساس نشریه 289 که راهنمای روش محاسبه تعدیل آحاد بهای پیمان ها می باشد، تعدیل عبارت است از به‌روز کردن تعرفه خدمات مهندسی و قیمت پیمان های ساخت و اجرا در زمان واقعی انجام کارها. در پروژه های عمرانی که عقد قرارداد براساس فهرست بهای رشته های متعدد صورت می گیرد، اصولاً به علت تغییرات و نوسانات قیمت در زمان عقد قرارداد تغییراتی در هزینه هایی همچون هزینه اجاره یا خرید ماشین آلات ساختمانی، تغییراتی در قیمت مصالح و متریال، هزینه حمل و نقل و … صورت می گیرد. از این رو برای جبران خسارات وارده به پیمانکاران از این ضریب استفاده می شود. بطورکلی هدف اصلی استفاده از ضریب تعدیل تناسب و تطابق پرداخت ها با شرایط واقعی و منصفانه بودن آن ها است تا پیمانکار بتواند نسبت به دریافت حقوق خود اقدام کند و در روند اجرای پروژه مشکلات مالی به حداقل مقدار ممکن برسد. در نهایت فرمول ضریب تعدیل به شرح زیر می باشد:

در فرمول فوق منظور از شاخص، عددی است که متوسط تغییرات هر دوره را نسبت به دوره پایه به‌صورت درصد نشان می دهد. به هریک از سه ماهه های منتهی به خرداد، شهریور، آذر و اسفند یک دوره گفته می شود.

به شاخص دوره انجام عملیات اجرایی پروژه، شاخص دوره کارکرد گفته می شود. به شاخص دوره سه ماهه قبل از دوره سه ماهه ای که آخرین روز مهلت تعیین شده توسط کارفرما برای ارائه پیشنهاد قیمت پیمانکار در آن است، شاخص مبنای پیمان گفته می شود. برای به دست آوردن شاخص های مربوطه باید به شاخص های قطعی تعدیل آحاد بها، دوره های سه ماهه اول تا چهارم سال مربوطه مراجعه کنید.

نکته: براساس توضیحات گفته شده، عدد 0.95 که در ضریب تعدیل قرار دارد ممکن است براساس شرایطی که در ادامه ارائه می شود، متغیر باشد:
درصورتی‌که پروژه ها در مدت زمان تعیین شده به پایان برسند، عدد 0.95 به عدد 1 تغییر می یابد.
در شرایطی که پروژه در مدت زمان اولیه به اضافه تأخیرهای مجاز به پایان برسد این ضریب 0.975 خواهد بود.
درصورتیکه پروژه وارد تأخیرات غیرمجاز شود، ضریب 0.95 خواهد بود.

9. ضریب تعدیل معکوس

ضریب تعدیل معکوس برخلاف ضریب تعدیل به‌منظور کاهش اثرات تورم از قیمت های جدید می باشد. به‌منظور آشنایی کامل با موضوع ضریب تعدیل معکوس ابتدا باید به معرفی کامل قیمت های جدید پرداخت. براساس بند ج از ماده 29 شرایط عمومی پیمان (نشریه 4311) اگر در چارچوب موضوع پیمان، کارهایی به پیمانکار ابلاغ شود که برای آن ها قیمت و مقدار در فهرست بها و مقادیر منضم به پیمان پیش بینی نشده باشد، پیمانکار باید پس از دریافت ابلاغ مهندس مشاور، قیمت پیشنهادی خود را برای اجرای کارهای یاد شده، همراه با تجزیه قیمت، به مهندس مشاور تسلیم کند. قیمتی که با توافق پیمانکار و مهندس مشاور تعیین می شود و به تصویب کارفرما می رسد، ملاک پرداخت می باشد.

قیمت های جدیدی که بدین صورت تعیین می شود باید براساس هزینه اجرای کار در محل اجرا محاسبه شود. از این رو فقط هزینه بالاسری پیمان به قیمت های جدید اعمال می شود. براساس نکات گفته شده درمورد قیمت جدید، در چنین شرایطی ممکن است کارفرما یا پیمانکار بخواهند قیمت جدید را براساس ضریب تعدیل معکوس به مبنای پیمان برگردانند. به عبارتی بخواهند قیمت جدید که براساس هزینه اجرای کار در محل اجرا و در زمان خاص برآورد شده است، بصورتی کاهش یابد که به عنوان یکی از ردیف های قراردادی فرض شده و پس از اعمال تعدیل به مبلغ واقعی اجرای کار برسد. رابطه ضریب تعدیل معکوس بصورت زیر می باشد:

در فرمول فوق، منظور از شاخص مبنای کار جدید، دوره آنالیز قیمت کار جدید می باشد. برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد ضریب تعدیل و مشاهده مثال عددی به مقاله «آموزش نحوه محاسبه ضریب تعدیل در پروژه» مراجعه شود.

نکته: پیمانکاران باید به این موضوع توجه کنند که براساس بند 1 از ماده 29 شرایط عمومی پیمان، جمع مبلغ مربوط به افزایش مقادیر و مبلغ کارها با قیمت جدید (موضوع بند ج) نباید از 25 درصد مبلغ اولیه پیمان افزایش یابد. همچنین بر اساس بند (د) شرایط عمومی پیمان، جمع بهای قیمت ها، علاوه بر آنکه باید از قانون تعیین در بند (الف) تبعیت کند همچنین نباید از 10 درصد مبلغ اولیه پیمان بیشتر شود.

درنهایت پیمانکاران در انتهای پروژه براساس موارد گفته شده باید نسبت به تهیه صورت وضعیت تعدیل نیز اقدام کنند تا بدین صورت کارفرمایان را از نحوه تغییرات ایجاد شده در مسائل مالی آگاه کنند.

10. ضریب پیمان

یکی دیگر از ضرایبی که پیمانکاران باید نسبت به آن اقدام کنند ضریب پیمان می باشد. درواقع زمانی‌که پیمانکاران در مناقصه شرکت می کنند باید براساس ضوابط و استانداردهای ساخت وساز، قیمت پیشنهادی خود را جهت اجرای پروژه تسلیم کارفرما کنند. این ضریب برای تعیین مابه التفاوت قیمت پیمانکاران با قیمت کارفرمایان مورد استفاده قرار می گیرد. درواقع ضریب پیمان (ضریب پیشنهادی پیمانکار) ضریبی است که از تقسیم قیمت پیشنهادی پیمانکار به قیمت پیشنهادی کارفرما به-دست می آید. باید به این نکته توجه شود مبلغی که پیمانکار در ابتدا پیشنهاد می دهد براساس آنالیزهای صورت گرفته ازسوی پیمانکار بدون توجه به آیتم های فهرست بها می باشد. این ضریب در وضعیت های موقت و قطعی پروژه به دو صورت ضریب پلوس (PLUS) و ضریب مینوس (MINUS) درنظر گرفته می شود.

11. ضریب فصل

ضریب جزء که با نام هایی همچون ضریب پیشنهادی جزء یا ضریب فصل نیز شناخته می شود یکی دیگر از ضرایب فهرست بها می باشد. این ضریب از تقسیم مبلغ پیشنهادی پیمانکار برای هر فصل (براساس شرایط موجود) به مبلغ برآوردی توسط دستگاه اجرایی برای همان فصل به دست می آید. در واقع هدف از به‌دست آوردن ضریب فصل این است که هر فصل از فهرست بها دارای ضریبی باشد که درصورت اضافه شدن یک کار جدید (مربوط به یک فصل مشخص)، ضریب مربوط به آن فصل اعمال شود. فرمول ضریب فصل به‌صورت زیر می باشد:

❓مهم ترین سؤالی که در ضریب فصل به وجود می آید این است که از این ضریب در کجا می توان استفاده کرد؟

ضریب فصل یا ضریب پیشنهادی جزء  باید در شرایط زیر اعمال شود:

1) در زمان تهیه صورت وضعیت های دائمی و موقت
2) در شرایطی که نیاز به افزایش یا کاهش مقادیر کار تا حداکثر 25 درصد مبلغ برآورد شده اولیه باشد.

درصورتیکه برای برآورد هزینه یک پروژه از فهرست بهای واحد پایه استفاده شود، بهتر است مبالغ متناظر با اقلام پایه و غیرپایه هر فصل به‌صورت جداگانه در جداول مربوطه و به تفکیک فصول فهرست بها درج گردد. از این جداول تولیدی می-توان برای استخراج ضرایب فصل استفاده کرد و آن ها را در صورت‌وضعیت های مربوطه مورد استفاده قرار داد. انواع ضرایب فصلی که می توان تولید کرد، عبارتنداز:

براساس تبصره 5-2 (افزایش و کاهش مقادیر کار) از دستورالعمل نحوه ارائه پیشنهاد قیمت از سوی پیمانکاران در شرایطی که سقف مبلغ ناشی از افزایش و یا کاهش مقادیر ردیف هایی که ضریب پیشنهادی جزء فصل مربوط بیشتر از ضریب پیشنهادی کل باشد (باید محدودیت هایی که در ماده 29 شرایط عمومی پیمان وجود دارد، رعایت شود)، حداکثر تا 25 درصد مبلغ فصل مذکور مجاز می باشد. به منظور افزایش مقادیر ردیف های مذکور، بیش از مقدار گفته شده ضریب پیشنهادی کل باید درنظر گرفته شود.

درصورتیکه در زمان اجرای پروژه برای کارهای جدید موردنظر، در فهرست منضم به پیمان شرح و بهای واحد وجود داشته باشد اما برای فصل مربوطه از سوی پیمانکار ضریب جزئی تعیین نشده باشد، ضریب پیشنهادی کل مدنظر خواهد بود.

12. ضریب صعوبت و سختی کار

عده ای از پروژه های ساختمانی در مناطقی از کشور اجرا می شوند که نسبت به سایر مناطق از سختی کار بیشتری برخوردار هستند. از این رو قیمت های پایه ای که در فهرست بها وجود دارند، برای اجرای اینگونه پروژه ها کافی نبوده و نیازمند هزینه-های مازاد می باشند. در چنین شرایطی به منظور جبران هزینه های اضافی، یک ضریب با عنوان ضریب صعوبت و سختی کار علاوه بر ضریب پلوس باتوافق طرفین محاسبه شده و به پیمانکار پرداخت می شود. به عنوان مثال روزمزد کارگری که در شهر تهران کار می کند با کارگری که در شهر عسلویه کار می کند متفاوت می باشد؛ زیرا این دو شهر ازنظر شرایط آب  و هوایی کاملاً متفاوت بوده و اصولاً عسلویه آب و هوای گرم تری دارد و شرایط کار کردن در این شهر نسبت به شهر تهران سخت تر می باشد.

نکته: ضریب ارتفاع در فهرست بهای تا قبل از سال 1388 موجود بود .پس از فهرست بهای سال 1388 این ضریب از پیوست ضرایب حذف شد. برآورد هزینه در آیتم های فهرست بها برای انجام کارها تا ارتفاع 3.5 متر در هر طبقه می باشد و چنانچه نیاز به انجام کار در طبقات بالاتر از این باشد باید از ضریب ارتفاع استفاده شود. ضریب ارتفاع به دلایلی همچون افت مصالح ناشی از ارتفاع، حمل مصالح، اجرا کردن داربست های موردنیاز در ساختمان و سختی اجرای کار در برآورد درنظر گرفته می شود. همچنین توجه شود که ضریب ارتفاع به تمامی کارهای صورت گرفته در آن طبقه به جز مصالح پای کار تعلق می گیرد. فرمول ضریب ارتفاع برای ارتفاع بیش از 3.5 متر به شرح زیر می باشد:

در روابط بالا، Q عبارت است از ضریب ارتفاع و H عبارت است از ارتفاع طبقه از تراز کف طبقه مربوط تا تا تراز کف طبقه بالایی.

در ادامه این پژوهش به بررسی برخی دیگر از ضرایب پرداخته می شود که از اهمیت بسیار بالایی برخوردار می باشند.

13. ضرایب حق بیمه

به منظور روشن شدن بیشتر موضوع، پیش از معرفی ضریب حق بیمه در ابتدا به معرفی انواع قراردادهای پیمانکاری می‌پردازیم. همانطورکه در بخش های قبلی توضیح داده شد قراردادهای پیمانکاری به‌طورکلی به دو گروه زیر طبقه بندی می-شوند:

1.13. قراردادهای عمرانی مشاوره‌ای

در قراردادهای عمرانی مشاوره ای، یک طرف قرارداد مسئولیت خدمات مشاوره ای کارفرما را برعهده دارد و طرف دیگر متخصص یک حوزه خاص است. در این قراردادها حق بیمه قرارداد 15.6 درصد است که مجموع 14درصد کل ناخالص کارکرد و 1.6 درصد بیمه بیکاری می باشد. از درصد کل حق بیمه گفته شده 3.6 درصد سهم پیمانکار (مشاور) است که باید توسط او پرداخت شود و 12 درصد سهم کارفرما (دولت) است که باید توسط کارفرما به سازمان مربوطه پرداخت شود.

2.13. قراردادهای عمرانی اجرایی

حق بیمه در قراردادهای عمرانی اجرایی، مقطوعاً 6.6 درصد است که 6 درصد ناخالص کارکرد و 0.6 درصد بیمه بیکاری می باشد. سهم پیمانکار برای پرداخت حق بیمه در این قراردادها 1.6 درصد است و سهم کارفرما در این قراردادها 5 درصد می باشد.

3.13. قراردادهای غیرعمرانی

این قراردادها باتوجه به اینکه نقش نیروی انسانی در انجام پیمان ها وجود دارد به دو گروه قراردادهای بدون مصالح (غیرمکانیکی) و قراردادهای با مصالح (مکانیکی) طبقه بندی می شوند. قراردادهای بدون مصالح به پیمان هایی گفته می شود که بیشتر براساس نیروی کار می باشند. قراردادهای با مصالح به پیمان‌هایی گفته می شود که به ابزار و دستگاه وابسته می باشد. سازمان بیمه تأمین اجتماعی با کمک سازمان برنامه و بودجه کشور هزینه دستمزد نیروی انسانی را مشخص کرده و مدعی شده است که در پیمان هایی که تأمین مصالح و ابزار کار به عهده کارفرما است 56% بهای ناخالص پیمان را مزد کارکنان تشکیل می دهد و پیمان هایی که در آن تهیه مصالح برعهده پیمانکار است و همچنین برخی قراردادهایی که در اجرای آن ها نیازی به مصالح نیست 26% بهای ناخالص پیمان خرج هزینه دستمزد کارکنان خواهد شد. باضرب نسبت های گفته شده در 27 درصد ضریب حق بیمه و سپس جمع با 3 درصد حق بیمه بیکاری ضرایب نهایی حق بیمه بصورت زیر خواهد بود:

جدول 2-نحوه محاسبه ضرایب حق بیمه قراردادهای طرح های غیرعمرانی

1.3.13. قراردادهای غیرعمرانی با مصالح

همانطورکه در جدول 2 ارائه شد نسبت مزد کل کار در قراردادهای غیرعمرانی بامصالح 26% کل مبلغ قرارداد تعیین شده است. بنابراین با ضرب نسبت گفته شده (عدد 26% که در جدول آورده شده است) در 27% (ضریب حق بیمه براساس ماده 28 که به‌صورت روند برابر با 7 می‌شود) و جمع با 0.77% بیمه بیکاری، ضریب 7.77 به عنوان ضریب حق بیمه قراردادهای غیرعمرانی با مصالح مشخص می شود که بطور کامل باید توسط پیمانکار پرداخت شود.

2.3.13. قراردادهای غیرعمرانی بدون مصالح

سازمان برنامه و بودجه نسبت مزد کل کار در قراردادهای غیرعمرانی بدون مصالح را 56% مبلغ قرارداد مشخص کرده است. براساس موارد گفته شده با ضرب نسبت مذکور در 27% (ضریب حق بیمه براساس ماده 28 قانون بیمه که به‌صورت روند برابر با 15 می‌شود) و جمع با 1.67% بیمه بیکاری، ضریب 16.67 به عنوان حق بیمه قراردادهای بدون مصالح تعیین می شود که بطور کلی باید توسط پیمانکار پرداخت شود.

3.3.13. سایر حالات قراردادهای غیرعمرانی

بیشتر موارد قراردادهای غیرعمرانی نه به صورت خالص مکانیکی و نه به صورت خالص غیرمکانیکی است. به همین دلیل سازمان تأمین اجتماعی یک سری قواعد ویژه ای را به منظور محاسبه ضرایب حق بیمه قراردادهای ترکیبی ارائه کرده است:

در بخشنامه‌های تأمین اجتماعی معین شده است درصورتی‌که تهیه قسمتی از مصالح بر عهده پیمانکار و قسمتی بر عهده کارفرما است، ارزش مصالح واگذاری به پیمانکار به کل مبلغ قرارداد افزوده شده و سپس حق بیمه محاسبه شود. اما در عمل وظیفه این محاسبه و تفکیک به سلیقه و اراده کارشناسان بیمه وابسته است که معمولا انگیزه افزایش درآمد حق بیمه موجب می‌شود کل قرارداد به صورت بدون مصالح در نظر گرفته شود. در شرایطی که موضوع قرارداد ارائه خدمات بوده و نوع کار ایجاب نماید قسمتی از عملیات به‌ صورت مکانیکی (با وسایل و ماشین‌آلات مکانیکی متعلق به پیمانکار) و قسمتی به صورت دستی انجام گیرد در این حالت حق بیمه بخش مکانیکی به مأخذ 7.77 درصد و حق بیمه بخش دستی به مأخذ 16.67 درصد محاسبه می‌شود. در این مورد نیز کارشناسان بیمه با هدف افزایش درآمد بیمه و اعمال سلیقه بالاترین ضریب را برای کل قرارداد محاسبه می‌کنند.

4.13. موارد خاص

علاوه بر شرایط و موارد گفته شده برای تعیین ضریب حق بیمه قراردادهای پیمانکاری، نوع دیگری از موارد نیز وجود دارد که ضرایب هرکدام براساس شرایط موجود متفاوت می باشد. در چنین شرایطی نیز ضریبی بین 16.67 و 6.6 تعیین می شود. ازجمله این موارد می توان به قراردادهای کلید در دست (EPC,PC)، قراردادهای ساخت و راه اندازی تصفیه خانه ها، قراردادهای خدمات شهری و … اشاره کرد. در جدول زیر خلاصه ای از انواع قراردادهای پیمانکاری و حق بیمه آن ها آورده شده است.

جدول 3-انواع قرارداد و حق بیمه آن‌ها

پرسش‌ و پاسخ

نتیجه‌گیری

در این پژوهش به معرفی انواع ضرایب فهرست بها و پیمان پرداخته شده است. محاسبه ضرایب فهرست بها و پیمان در هر مرحله و ارائه آن به کارفرما امری ضروری بوده و از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. درواقع کارفرمایان و پیمانکاران با مطالعه این مقاله به اهمیت بالای این ضرایب پی خواهند برد؛ زیرا در شروع هر قرارداد یا پروژه، همه هزینه ها در فهرست بها پیش بینی نمی شود و پیمانکاران می توانند با بکارگیری صحیح و به جای این ضرایب، تفاوت بسیاری را در هزینه-ها ایجاد کنند. هرکدام از ضرایب فهرست بها و پیمان دارای عنوان، مقدار و نوع خاصی هستند که باید در جا و مکان مناسبی استفاده شوند تا نتیجه مطلوب را به دست دهند. در این مقاله سعی شده است تا با معرفی دقیق و کامل هرکدام از ضرایب یک شناخت کلی به خوانندگان داده شود تا در به کارگیری ضرایب دچار اشتباه یا خطا نشوند.

منابع

1. فهرست بهای واحد پایه رشته ابنیه سال 1403
2. بخشنامه شاخص های تعدیل مربوط به دوره های سه ماهه سوم و چهارم سال 1403
3. ابلاغ موافقتنامه، شرایط عمومی و شرایط خصوصی پیمان ها و مقررات آن ها (نشریه 4311)
4. بخشنامه شماره 100/76574
5. کتاب متره و برآورد ابنیه و نکات کاربردی پیمانکاری